Στην ιστορία του 15ου αιώνα της Αναγέννησης, το όνομα του Marsilio Ficino σπάνια έρχεται στο μυαλό σαν κάτι περισσότερο από μεταφραστής των έργων φιλοσόφων, πιο αρχαίων και πιο διάσημων από αυτόν, όπως ο Πλάτωνας και ο Πλωτίνος. Συχνά αγνοείται ότι ήταν και ο ίδιος φιλόσοφος. Παρόλα αυτά, η ανυπολόγιστη συνεισφορά του στην πνευματική παράδοση της φιλοσοφίας, της αστρολογίας και της θεολογίας, δεν μπορεί να αγνοηθεί. Όχι μόνο έφερε το παρελθόν στο παρόν, αλλά το έκανε με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργήσει μια νέα θεώρηση του σκοπού της φιλοσοφίας, όπως ο ίδιος την αντιλαμβανόταν ως ‘μια ανύψωση του νου από τις χαμηλότερες περιοχές στις υψηλότερες και από το σκοτάδι στο φως’.[1]
H Sue Toohey είναι η συγγραφέας του παρόντος άρθρου για τον Ficino, που μεταφράζεται στα ελληνικά με την άδεια της ιδιοκτήτριας του skyscript.co.uk, Deborah Houlding. Για το πρωτότυπο άρθρο στο skyscript: http://www.skyscript.co.uk The Influence of Marsilio Ficino
Sue Toohey (1961-2007). Αυστραλιανή αστρολόγος. Σπούδασε ιστορία, φιλοσοφία και ομοιοπαθητική. Χρησιμοποίησε τις γνώσεις αυτές για την περαιτέρω κατανόηση της αστρολογίας. Είχε μάστερ στην ιστορία της αστρολογίας και τη θρησκευτική σκέψη του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Το πεδίο του κύριου ενδιαφέροντός της ήταν η παραδοσιακή αστρολογία και η φιλοσοφία.
Ο Marsilio Ficino γεννήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 1433, στο Figline της Ιταλίας. Δεν ξέρουμε πολλά πράγματα για την παιδική του ηλικία, μέχρις ότου αναγνωρίστηκε από τον Cosimo των Μεδίκων ως μελετητής με απεριόριστες δυνατότητες. Ο Cosimo γνώρισε τον Ficino από τον πατέρα του, που πιστεύεται ότι ήταν γιατρός του φλωρεντινού άρχοντα. Του πρόσφερε υποστήριξη για να μεταφράσει πολλά έργα της αρχαιότητας στα λατινικά και του έδωσε την ευκαιρία να γίνει ένας από τους πλέον εξέχοντες φιλοσόφους στην Ιταλία της Αναγέννησης.
Τον περιγράφουν σαν καμπούρη που τραύλιζε και ήταν επιρρεπής στην μελαγχολία, αλλά ο Ficino πέρα από αυτά, ήταν ένα ευφυέστατο και χαρισματικό άτομο. Δεν κουράστηκε να πληροφορεί τους αναγνώστες του ότι ήταν γεννημένος κάτω από την επιρροή του Κρόνου, ένα χαρακτηριστικό που φαίνεται ότι περιόριζε το αίσθημα της ικανοποίησης σε ολόκληρη τη ζωή του. Γεννημένος με ωροσκόπο Υδροχόο, υπολόγιζε την ώρα της γέννησής του ως την 21η. Αλλά η ώρα δεν είχε καταγραφεί, έτσι ο Ficino στηριζόταν σε ό,τι θυμόντουσαν οι γονείς του. Τον 15ο αι. οι ώρες υπολογίζονταν ακόμη από το τέλος της ημέρας. Η πρώτη ώρα ήταν κατά τη δύση, που σημαίνει ότι η 21η ώρα της 19ης Οκτωβρίου ήταν κάπου ανάμεσα στις 1 με 2 το πρωί. Από πληροφορίες στην αλληλογραφία του, η ώρα πρέπει να ήταν 1.26 το πρωί.
Ο Κρόνος και η Μελαγχολία
Φαίνεται ότι ο Ficino ήταν βαθιά επηρεασμένος από το γεγονός ότι ο ωροσκόπος του ήταν στον Υδροχόο και ο Κρόνος, κυβερνήτης του Υδροχόου, ανέτειλε τη στιγμή της γέννησής του. Συχνά παραπονιέται ότι βλέπει σαν θλιβερή πραγματικότητα ότι είναι θύμα του κακότυχου και βλαβερού Κρόνου, που αποτελεί και την αιτία για την μελαγχολική του ιδιοσυγκρασία. Αυτό το χαρακτηριστικό θεωρήθηκε ως ο πιο σημαντικός παράγοντας στον τρόπο, με τον οποίο ο Ficino έβλεπε τον κόσμο ή τουλάχιστον τη θέση του σε αυτόν. Κάποιες φορές παρουσίαζε συμπεριφορά ανθρώπου, χωρίς αμφιβολία βασανισμένου από έντονο πεσιμισμό, ο οποίος συχνά διαπερνά τα γραπτά του, τα προσωπικά αλλά και τα φιλοσοφικά, ενώ συγχρόνως αναγνωρίζει τον εαυτό του ως ένα σημαντικό παράδειγμα για το ότι η μελαγχολική ιδιοσυγκρασία παράγει μελετητές και φιλοσόφους με εξαιρετικές ικανότητες.
Όταν ο Ficino παραπονιέται ότι ο Κρόνος του άφησε την σφραγίδα της μελαγχολίας, αναφέρεται στο γεγονός ότι ο Κρόνος είναι ο πλανήτης στον οποίον αποδίδεται η μελαγχολική ιδιοσυγκρασία. Η έννοια της μελαγχολίας είναι αρχαία και προέρχεται από την εμπειρική ιατρική. Η θεωρία για τους τέσσερις χυμούς, εκ των οποίων ο ένας είναι η μελαγχολία, ανάγεται στον Πυθαγόρα και συνεχίστηκε από τον Εμπεδοκλή. Αλλά την συστηματική ανάπτυξη της θεωρίας που οδηγεί στο δόγμα των χυμών οφείλουμε στον συγγραφέα του έργου Περί της Φύσεως του Ανθρώπου, που γράφτηκε όχι αργότερα από το 400 π.Χ. και που οι αρχαίοι απέδιδαν -σύμφωνα με τον Γαληνό- είτε στον Ιπποκράτη είτε στον γαμπρό του, Πόλυβο.
Στον Τίμαιο, γραμμένο το 360 π.Χ., ο Πλάτων εξηγεί ότι οι ασθένειες του σώματος προκαλούνται από έλλειψη ισορροπίας ανάμεσα στα 4 στοιχεία. Σε αυτά τα στοιχεία, στα οποία ο Πλάτωνας αναφέρθηκε επί μακρόν (αέρας, φωτιά, γη και νερό), τελικά συνδέονται με τους τέσσερις χυμούς. Ο αιματώδης χυμός αντιστοιχεί στον αέρα, ο χολερικός στη φωτιά, ο μελαγχολικός στη γη και ο φλεγματικός στο νερό. Αρχικά, οι αυτοί χυμοί δήλωναν παθολογικές καταστάσεις και βαθμιαία εξελίχθηκαν στο δόγμα των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών. Έγιναν το ξεχωριστό χαρακτηριστικό του ατόμου, αφού σε κάθε άνθρωπο επικρατεί ένα στοιχείο. Και όταν η ιδιοσυγκρασία δεν είναι ισορροπημένη, τότε το άτομο νοσεί. Όπως ο Ισίδωρος της Σεβίλλης εξηγεί: «η υγεία κυβερνάται από τους τέσσερις χυμούς, αλλά ο ασθενής υποφέρει από αυτούς»[3]
Δεν είναι περίεργο ότι η μελαγχολία ήταν η ιδιοσυγκρασία που πρώτη έδειξε τη διαφορά μεταξύ της πραγματικής ασθένειας και της απλής προδιάθεσης. Η μελαγχολία είχε την πιο έντονη παθολογική χροιά από τους τέσσερις χυμούς, γιατί σε αυτήν η διαφορά μεταξύ παθολογικής κατάστασης και απόκλισης της προσωπικότητας ήταν πιο ξεκάθαρη. Το πλήρες σύστημα του δόγματος των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών, που σχετίζεται με τις συνήθεις, φυσικές και πνευματικές ιδιότητες των τεσσάρων στοιχείων, δεν αναπτύχθηκε πλήρως μέχρι το 200 μ.Χ. ή και και αργότερα.
Η κύρια διαφορά μεταξύ μελαγχολίας και των υπολοίπων ιδιοσυγκρασιών είναι ότι, αντίθετα με τις υπόλοιπες ιδιοσυγκρασίες, που αρχικά δηλώνονται μόνον με σωματικές αλλαγές, η ασθένεια που δηλώνεται ως ‘μελαγχολία’ είναι η μόνη που χαρακτηρίζεται από πνευματικές αλλαγές. Αυτές οι αλλαγές περιελάμβαναν την κατάθλιψη και την παραφροσύνη. Αργότερα, αυτές οι μεταβολές θεωρήθηκαν ως σωματικές ασθένειες με νοητικά συμπτώματα. Τότε, συντελέστηκε και η στροφή από το δόγμα των τεσσάρων χυμών στη θεωρία της προσωπικότητας και των πνευματικών τύπων, που έγιναν γνωστά ως τέσσερις ιδιοσυγκρασίες.
Ο Ficino έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη μελαγχολική ιδιοσυγκρασία στα γραπτά του. Αυτή η ιδιοσυγκρασία δεν μελετήθηκε ιδιαίτερα από άλλους παλιότερους συγγραφείς. Ο Ficino αναφέρεται σε συγγραφείς, όπως ο Πλάτων, ο Δημόκριτος και ο Αριστοτέλης[4], για να εξηγήσει ότι όλοι οι εξέχοντες λόγιοι ήταν μελαγχολικοί. Λέει ότι η περίπτωση αυτών των συγγραφέων δείχνει ότι οι πλέον ευφυείς άνθρωποι είναι επιρρεπείς στη διέγερση ή την παραφροσύνη. Και παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Φαίδρο του Πλάτωνα, όπου αναφέρεται ότι χωρίς τρέλα, χτυπάς μάταια την πόρτα της ποίησης. Και εξηγεί ότι παρά το γεγονός ο Πλάτων, ίσως, εννοεί τη θεία τρέλα, σύμφωνα με τους γιατρούς, η τρέλα αυτού του είδους δεν εμφανίζεται σε κανέναν άλλον, παρά μόνο στους μελαγχολικούς.[5]
Φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά δύσκολο να βρει θετικά σημεία για την μελαγχολία, που έχει σχέση με τον Κρόνο, έναν πλανήτη με μακριά ιστορία στην απαισιόδοξη θεώρηση των πραγμάτων. Εντούτοις, ο Ficino συνδέει την μελαγχολία με την έφεση για στοχασμό και γι’ αυτό το λόγο τον αποδίδει στην ιδιοσυγκρασία των διανοούμενων γενικά. Αποδίδοντας στη μελαγχολία μια θετική επιρροή, μπορούσε έτσι να αποδώσει και στον Κρόνο, αφού αυτός ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την ιδιοσυγκρασία αυτή, μια καλή και ευεργετική δράση.
Στο πρώτο βιβλίο από τα Τρία Βιβλία Περί της Ζωής, ο Ficino, αναφέρει ότι οι συγγραφείς και οι φιλόσοφοι είναι από τη φύση τους μελαγχολικοί και υπόκεινται στην επιρροή του Κρόνου. Γιατί, για τον Ficino, ο άνθρωπος που δεν αναγνωρίζει την μελαγχολική κατάστασή του, γίνεται ακόμη πιο μελαγχολικός από αυτό καθαυτό το γεγονός. Το πρώτο βήμα για να ξεπεράσει κάποιος τη μελαγχολία του, είναι η συνειδητοποίησή της.
Νεοπλατωνικές επιρροές
Η θετική αξιολόγηση της επίδρασης του Κρόνου οφείλεται, μέχρι ένα βαθμό, στους σχετικούς μύθους. Τους βρίσκουμε αρχικά στη μυθολογία της Χρυσής Εποχής, για παράδειγμα ότι ο Κρόνος (Σατούρνους) κατέφυγε στο Λάτιο (ΣτΜ. όταν τον κατεδίωκε ο γιος του Γιούπιτερ ίσον Δίας), όπως περιγράφει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του. Ο Κρόνος σαν πλάσμα της μυθολογίας είναι ένα μίγμα της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας – Κρόνος και Σατούρνους. Αλλά ακόμη και στην αρχική εκδοχή του μύθου, αποδίδονται στον Κρόνο και θετικές και αρνητικές ιδιότητες. Ο Κρόνος βοήθησε τη μητέρα του, Γαία, να εκθρονίσει τον πατέρα του Ουρανό. Παρόλα αυτά, στη συνέχεια προδίδει την δική του σύζυγο, Ρέα, και κατόπιν εκθρονίζεται από τον ίδιο του το γιο, τον Δία. Έτσι γίνεται κυβερνήτης της Χρυσής Εποχής.
Παρόλα αυτά, οι νεοπλατωνιστές έδωσαν ακόμη πιο θετική εικόνα για τον πλανήτη Κρόνο. Η εξαιρετικά θετική άποψη της νεοπλατωνικής σκέψης ήταν τελείως αντίθετη από την αρνητική αστρολογική αντίληψη για τον Κρόνο. Ο σκοπός του νεοπλατωνισμού ήταν να βρει τη μεταφυσική, ενιαία βάση, που θα έδινε νόημα στη φυσική υπόσταση. Δεν υπήρχε επομένως πλανήτης με βασικά βλαβερή επίδραση. Ακόμη και οι πιο κακοί από τους πλανήτες ήταν πιο κοντά στο θείο από οτιδήποτε στον υλικό κόσμο.
Στο έργο του Περί της Ζωής, ο Ficino εκφράζει μια παρόμοια γνώμη. Ο Κρόνος, σύμφωνα με τον Ficino, «δεν μπορεί εύκολα να σηματοδοτήσει την κοινή ποιότητα και τύχη της ανθρώπινης φυλής, αλλά σηματοδοτεί ένα άτομο ξεχωριστό από τους άλλους, θεϊκό ή ζωώδες, που είναι ευλογημένο ή το έχει γονατίσει η έσχατη δυστυχία».[6]
Η εργασία του Μανίλιου, που ανακαλύφθηκε ξανά από τον φλωρεντινό Poggio Bracciolini στα 1416-17, φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε ευρέως από τον Ficino, περισσότερο στο Σχόλιο στο Πλατωνικό Συμπόσιο, όπου ορίζονται οι 12 θεοί του ζωδιακού. Είναι ξεκάθαρα η ίδια άποψη που παρουσιάζεται από τον Μανίλιο στην Αστρονομία του. Εντούτοις στην Πλατωνική Θεολογία του, ο Ficino αποδίδει την άποψη αυτή στους Πυθαγόρειους.
«Στην πρώτη σφαίρα του ζωδιακού βλέπουμε 12 αστρικά ζώα. Σε κάθε ζώο λάμπει ένα κυρίαρχο άστρο, σαν να είναι η καρδιά του ζωγραφισμένη στον ουρανό. Η ψυχή όλου του αστερισμού δίνει ζωή σ’ αυτήν την καρδιά. Εκεί, σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους, βρίσκονται οι 12 θείες ψυχές…»[7]
Είναι ενδιαφέρον ότι, στην παρουσίαση αυτή, δεν περιλαμβάνεται ο Κρόνος καθόλου, ενώ συνδέεται η Εστία (Vesta) με τον Αιγόκερω και η Ήρα (Juno) με τον Υδροχόο.
Είναι απίθανο ο Ficino να χρησιμοποίησε άλλες πηγές γι’ αυτήν την πληροφορία, καθώς η Αστρονομία του Μανίλιου ήταν ουσιαστικά άγνωστη τον Μεσαίωνα και δεν υπήρχε αναφορά σε αυτήν από κανέναν στην αρχαιότητα. Εκτός από τις υποτιθέμενες ομοιότητες με το 5ο βιβλίο της Αστρονομίας του Φιρμίκου Ματέρνου,[8] τις ενσωματωμένες στο βιβλίο του Μάθησις, υπάρχουν πολύ λίγες αναφορές σ’ αυτό το έργο. Η πρώτη αναφορά από τον Ματέρνο και μετά -εκτός από τις βιογραφικές αναφορές-, ακολουθεί αυτήν του Ficino που χρησιμοποίησε [τις πληροφορίες από τον Μανίλιο] στο έργο του Σχόλιο στο Συμπόσιο του Πλάτωνα.
Ήταν ο Ficino, που, σύμφωνα με τους Klibansky, Panofsky και Saxl, τους συγγραφείς του Κρόνος και Μελαγχολία, έδωσε σχήμα στην ιδέα της μελαγχολικού ανθρώπου της διανόησης και την παρουσίασε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η ιδέα του Ficino για τον Κρόνο και την μελαγχολία μπορεί να στηρίζονται στην δική του ψυχολογική ανάλυση, επειδή τέτοια χαρακτηριστικά κυριαρχούν στο ωροσκόπιό του. Παρά το γεγονός ότι προφανώς επηρεάστηκε από το νεοπλατωνικό δόγμα και γι’ αυτό του είναι πολύ οικεία η οπτιμιστική άποψη για τον Κρόνο, τον θεωρεί βασικά σαν κακότυχο πλανήτη και την μελαγχολία ως την πιο πολύπλοκη απ’ όλες τις ιδιοσυγκρασίες.
Παραδόξως ο Ficino είδε μεγάλες δυνατότητες στον Κρόνο. Ενώ προσπαθούσε να αποφύγει τη βλαβερή επιρροή του πλανήτη, ανακάλυψε επίσης ότι μόνον αντιμετωπίζοντάς τον, μπορούσε να φτάσει τη δύναμη που είχε ο Κρόνος να του προσφέρει. Σε ένα γράμμα του στον Bernado Rucellai, ο Ficino δηλώνει ότι είναι καλύτερα να κλείσεις ειρήνη με την Τύχη (που κυβερνά το πεπρωμένο) και να προσαρμόσεις τη θέλησή σου στη δική της, έτσι ώστε να μην σε σύρει βίαια προς κάποια δυσάρεστη κατεύθυνση. Αν και έβρισκε τη ζωή του μελαγχολικού πραγματικά δύσκολη, αισθάνθηκε ότι είναι καλύτερα να συμμαχήσεις μαζί της παρά να την πολεμήσεις.
Η αναγνώριση του αστρολογικού πεπρωμένου δεν δείχνει ότι ο Ficino απέφευγε την ελεύθερη βούληση. Αν και, κατά καιρούς, φαίνεται ότι υποτάσσεται στο πεπρωμένο των άστρων, πάντα διατηρεί την πεποίθηση ότι μπορεί να πράξει ελεύθερα.
Ο Ficino υποστήριζε ότι δεν μπορούμε να διαλέξουμε το άστρο μας. Γι’ αυτό δεν είμαστε ικανοί να επιλέξουμε την φυσική και ηθική μας υπόσταση, όπως και την ιδιοσυγκρασία μας. Παρόλα αυτά, είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε μέσα στα όρια που ορίζονται από το άστρο, κάτω από το οποίο είμαστε γεννημένοι. Αν και κάθε άστρο περιλαμβάνει μια ποικιλία διαφορετικών, ακόμη και αντιφατικών, δυνατοτήτων, η τελική επιλογή ανήκει στην βούληση.
Ο Κρόνος, για παράδειγμα, δεν είναι μόνον ο δαίμων της αδράνειας και της μη παραγωγικής, τρυφηλής μελαγχολίας. Είναι επίσης η εξαιρετική ικανότητα για πνευματική παρατήρηση και σκέψη, η νοημοσύνη και ο στοχασμός. Αυτό το δίδυμο των αντιθέτων, που βρίσκεται και μέσα στα ίδια τα άστρα, ταυτίζεται και βρίσκει την καθαρότερη και πιο φανερή έκφρασή του στην αστρολογία. Η αναγνώριση του γεγονότος αυτού είναι εκείνη που ανοίγει το δρόμο για την ελεύθερη βούληση.
Σε όλη του τη ζωή ο Ficino προσπαθούσε να αντιμετωπίσει την αρνητική επίδραση του Κρόνου και της μελαγχολίας στον εαυτό του και τους άλλους, με εφόδια την ιατρική και την νεοπλατωνική αστρική μαγεία. Στο έργο του Περί της Ζωής, ιδιαίτερα στο 3ο βιβλίο, ξεκάθαρα, εκθέτει τις ιδέες του για την εφαρμογή της αστρολογίας στην ιατρική. Στην εισαγωγή λέει στους αναγνώστες του να προσπεράσουν αυτό το τμήμα, αν το περιεχόμενο τους δυσαρεστεί. Πηγαίνει ακόμη πιο μακριά, λέγοντας ότι περισσότερο μεταδίδει τις πληροφορίες παρά τις αποδέχεται.
«Τελικά, αν κάποιος δεν αποδέχεται τις αστρονομικές εικόνες, αν και δημιουργήθηκαν για την υγεία των θνητών –τις οποίες περισσότερο μεταδίδω παρά αποδέχομαι-, απορρίψτε τις με την πλήρη άδειά μου και, ακόμη περισσότερο, αν θέλετε, με την προτροπή μου.»[9]
Με αυτά τα λόγια φαίνεται ότι ο Ficino προσπαθεί να μετριάσει τυχόν πιθανές επιπτώσεις αυτού του βιβλίου. Δηλώνοντας ότι δεν υποστηρίζει τόσο πολύ τη χρήση της αστρολογίας στην ιατρική, αλλά απλώς την αναφέρει για εκείνους που επιθυμούν να την χρησιμοποιήσουν, απομακρύνει την ευθύνη από τον εαυτό του και την αποδίδει στην αστρολογία.
Ο Ficino διαμαρτυρόταν συχνά για την άθλια επιρροή που είχαν οι πλανήτες στη ζωή του. Πιστός στη μελαγχολική του ιδιοσυγκρασία, θα την θεωρήσει υπαίτια για την κατάστασή του, χωρίς όμως να συνειδητοποιεί την απογοήτευσή του.
«Προς το παρόν δεν γνωρίζω πραγματικά τι θέλω. Ίσως γιατί πραγματικά δεν θέλω ό,τι γνωρίζω και θέλω εκείνο που δεν γνωρίζω…»[10],
γράφει ο Ficino σε μια αχρονολόγητη επιστολή στον καλό του φίλο Giovanni Cavalcanti. Εξηγεί ότι ο προοδευμένος Δίας στους Ιχθείς φέρνει καλή τύχη στον φίλο του, ενώ ο Κρόνος, που είναι ανάδρομος στον Λέοντα, δείχνει ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο ευνοϊκά για τον ίδιο. Δεν εξηγεί γιατί τα πράγματα δεν είναι τόσο ευνοϊκά γι’ αυτόν. Απλώς αποδίδει την ατυχία, αποκλειστικά και μόνον στο γεγονός, ότι ο Κρόνος είναι ανάδρομος στον Λέοντα.
Η επιστολή που προαναφέραμε ήταν απάντηση σε επιστολή του Cavalcanti, στην οποία ασκεί κριτική στον φιλόσοφο, που παραπονιέται για την δυσμενή επίδραση του ανάδρομου Κρόνου. Τον επιπλήττει γιατί δίνει τόση σημασία στην επιρροή των άστρων.
«Έτσι, αγαπητέ Μαρσίλιο, δεν θα μου παραπονεθείς ξανά για την κακή επίδραση του Κρόνου. Μα τον Ηρακλή, τα άστρα δεν μπορούν να μας βλάψουν, δεν μπορούν γιατί δεν έχουν πρόθεση να το κάνουν. Επιπλέον το ότι δεν θέλουν τα ουράνια σώματα σημαίνει ότι δεν μπορούν… Απάντησέ μου σε παρακαλώ. Aπό πού τα συμπεραίνει αυτά το υπέροχο μυαλό σου, με το οποίο κατανοείς τι είναι ο Κρόνος, που κάνει να συμπληρώσει τον κύκλο του 30 (ολόκληρα) χρόνια; Ξέρεις την επίδρασή του στην Γη από τη θέση του, σε σχέση με τον τόπο που βρίσκεται, δεν την αγνοείς.»[11]
Συνεχίζει για να πει στον Ficino όλα τα θετικά πράγματα που του έχει δώσει ο Κρόνος, αναφέροντας και το γεγονός ότι «από μονοπάτια ξεχασμένα και δύσβατα, διέσχισε όλη την Ελλάδα, πέρασε ακόμη κι από την Αίγυπτο, για να φέρει τους πιο σοφούς ανθρώπους των αρχαίων χρόνων στη σοφία που ισχύει σήμερα».[12] Ο Cavalcanti το αντιλαμβάνεται όλο αυτό ως ένα τολμηρό εγχείρημα, κληροδότημα στις επόμενες γενιές…
«…με εσένα, η εποχή μας διερεύνησε σε βάθος, όλα εκείνα που η Ιταλία δεν θα είχε δει ποτέ. Όλα αυτά σου δόθηκαν από αυτό το ίδιο άστρο… Θα κατηγορήσεις γι’ αυτό τον Κρόνο, που έβαλε σκοπό να σε σηκώσει πιο ψηλά απ’ όλους τους ανθρώπους, όπως εκείνος είναι πιο ψηλά απ’ όλους τους πλανήτες; Για όλο αυτό, πίστεψέ με, είναι αναγκαίο να ανακαλέσεις με έναν ύμνο, τον οποίο, αν είσαι σοφός, θα ψάλλεις χωρίς καθυστέρηση.»[13]
Το γενέθλιο ωροσκόπιο του Ficino
Μερικοί λόγιοι θέτουν ως επιχείρημα ότι το δυσοίωνο γενέθλιο ωροσκόπιο του Ficino, δικαιολογεί τις κατά καιρούς περίεργες ‘προσαρμογές’ του στην αστρολογία, αλλά και την περιστασιακή εκ μέρους του απόρριψή της.
«Ένα άτομο με κακό ωροσκόπιο δεν θα μπορούσε να είναι χαλαρό και αδιάφορο με την αστρολογία. Είτε θα πρέπει να την ερμηνεύσει ξανά, για να ελπίζει με κάποιον τρόπο, είτε θα πρέπει να την αρνηθεί ευθύς εξαρχής.»[14]
Παρόλα αυτά, είναι επίσης δυνατό ότι αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που ο Ficino εξακολουθούσε να επιστρέφει στην αστρολογία, αφού την είχε προηγουμένως απορρίψει. Είναι απίθανο ότι ήταν το είδος του ανθρώπου που θα απέρριπτε κάτι, επειδή θα ήταν πολύ δύσκολο. Στην πραγματικότητα είναι πιο πιθανό ότι θα επέμενε σε κάτι μέχρι να το καταλάβει. Ο Ficino ήταν ένας στοχαστής, που έψαχνε το βαθύτερο νόημα σε ό,τι μελετούσε. Και τα προσωπικά του ζητήματα δεν θα αποτελούσαν φυσικά εξαίρεση.
Δεν θα πρέπει να ξεγελαστούμε και να νομίσουμε ότι το γενέθλιο ωροσκόπιο του Ficino ήταν δυσοίωνο, όπως ισχυρίστηκαν άλλοι. Είναι γεγονός ότι συχνά παραπονιόταν σε φίλους για την επίδραση του Κρόνου, γράφοντας παράλληλα φιλοσοφικά κείμενα για τη βλάβη, που προξενεί ένας ισχυρός Κρόνος. Σε επιστολή του στον Cavalcanti, λέει:
«Φαίνεται ότι ο Κρόνος άφησε την σφραγίδα της μελαγχολίας πάνω μου από την αρχή. Έτσι, όπως βρίσκεται σχεδόν στο μέσον του ωροσκόπου μου, Υδροχόου, υπό την επιρροή του Άρη και με την Σελήνη στον Αιγόκερω. Κάνει τετράγωνο με τον Ήλιο και τον Ερμή στον Σκορπιό, που βρίσκονται στον ένατο οίκο. Αλλά η Αφροδίτη στον Ζυγό και ο Δίας στον Καρκίνο αποτελούν, ίσως, κάποιο αντιστάθμισμα στην μελαγχολική του φύση.»[15]
Ο Ficino παραθέτει τις αστρολογικές λεπτομέρειες στην επιστολή του, βοηθώντας μας να σχηματίσουμε το ωροσκόπιό του με τον πιο ορθό δυνατό τρόπο. Δυστυχώς, ο ίδιος έκανε λάθος σε κάποιες λεπτομέρειες. Για την ακρίβεια η Αφροδίτη ήταν στην Παρθένο και ο Δίας στον Λέοντα την ώρα της γέννησής του. Αργότερο ο Ficino αντιλαμβάνεται το λάθος του και το αναφέρει σε μια επιστολή στον Martinus Uranius Preninger. Αν ήταν αληθινό, ότι η Αφροδίτη ήταν στον Ζυγό και ο Δίας στον Καρκίνο, θα ήταν καλός λόγος για τον Ficino να αισθάνεται ότι αυτές ήταν ευνοϊκές επιρροές, στο κατά τα άλλα δύσκολο ωροσκόπιό του.
Εκείνο που ο Ficino δεν φαίνεται να κατάλαβε είναι ότι ο Άρης δεν είναι ακόμη στον Υδροχόο τη στιγμή της γέννησής του – είναι στην πραγματικότητα στον Αιγόκερω. Ο Άρης είναι σε έξαρση στον Αιγόκερω, άρα είναι δυνατός εκεί. Αυτό μπορεί να το λάβουμε υπόψη σχετικά με το φημολογούμενο γεγονός ότι όσο εύκολα θύμωνε, τόσο εύκολα εξανεμιζόταν ο θυμός του. Είναι πιθανό ότι γνώριζε και για άλλες βοηθητικές επιρροές στο ωροσκόπιό του. Για παράδειγμα, ο Ερμής στο Μεσουράνημα, παραδοσιακό σημάδι για επιτυχημένη καριέρα σαν συγγραφέας. Ο Ήλιος του στον Σκορπιό είναι μέσα στον 9ο οίκο, της φιλοσοφίας. Παρόλα αυτά, δεν είναι περίεργο που τα θετικά στο ωροσκόπιό του τραβούν ελάχιστα την προσοχή του, ενώ τα δύσκολα σημεία είναι συνεχώς στην πρώτη γραμμή, στην προσπάθειά του να κατανοήσει τη ζωή του. Γιατί με την κατανόηση των αδυναμιών του, αναζήτησε ο Ficino την δύναμη που του προσφέρθηκε μέσω του Κρόνου.
Ερμητικά κείμενα
Τα ερμητικά κείμενα είναι διαρκώς σημείο αναφοράς για τον Ficino. Αν και οι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Αυγουστίνος και ο Λακτάντιος, αναφέρουν συνεχώς αυτά τα κείμενα στο έργο τους, δεν εγκρίνουν την αστρολογία και πιθανώς δεν θα ενέκριναν και την αφοσίωση του Ficino σε αυτήν.
Παρόλα αυτά, ο Ficino δεν έβλεπε ότι υπήρχε αντιπαράθεση μεταξύ των χριστιανικών πεποιθήσεων και των ερμητικών κειμένων και προσπάθησε να συμβιβάσει τις δύο φιλοσοφίες σε ένα ενιαίο δόγμα πίστης. Ο Ficino έβρισκε στα ερμητικά κείμενα μια αστρολογία, που συμβάδιζε όχι μόνον με τη χριστιανική παράδοση, αλλά επίσης και με το όραμά του για την ανθρωπότητα, την αξία της ανθρωπότητας και την κεντρική της θέση στον κόσμο. Η σημασία που έδινε στα ερμητικά κείμενα φαίνεται καλύτερα στην προθυμία του να αφήσει στην άκρη το έργο του Πλάτωνα για να συγκεντρωθεί στις νέες μεταφράσεις.
Ο Ficino θεωρεί ότι ο Ερμής Τρισμέγιστος, που πίστευαν ότι ήταν ο συγγραφέας αυτών των αρχαίων κειμένων, είναι η κεφαλή στην ιεραρχία των μεγάλων φιλοσόφων, αναγνωρίζοντάς τον ως τον μεγαλύτερο φιλόσοφο, ιερέα και βασιλιά. Και έστρεψε την προσοχή του σε αυτήν την προσωπικότητα των αρχαίων χρόνων, για να κατανοήσει όσο γινόταν περισσότερο την αρχαία σοφία.
Η αστρολογία των προβλέψεων
Μερικοί λόγιοι πιστεύουν ότι ο Ficino βασανιζόταν από μια συνεχή εσωτερική ένταση, σαν αποτέλεσμα των διφορούμενων διανοητικών και ηθικών του θέσεων προς την αστρολογία, και ότι η αναποφασιστικότητά του οφειλόταν σ’ αυτήν την ένταση.
Λένε ότι ακολουθώντας την χριστιανική-εκκλησιαστική άποψη, ο Ficino τονίζει ότι τα ουράνια σώματα μπορούν πράγματι να ασκούν επίδραση πάνω στα ανθρώπινα σώματα, αλλά δεν μπορούν να καταβάλουν το μυαλό ή τη θέληση. Αν και η αφοσίωση του Ficino στον χριστιανισμό ορθώς τονίζεται, η σημαντική επίδραση των ερμητικών κειμένων στην αστρολογία, δεν πρέπει να υποτιμάται.
Ισχυρίζονται πολλοί ότι ο Ficino πολέμησε κάθε προσπάθεια για πρόβλεψη του μέλλοντος με την βοήθεια της αστρολογίας, ότι δεν ενέκρινε την χρήση της για το σκοπό αυτό. Εντούτοις, υπάρχουν πολλές επιστολές, όπου ο ίδιος κάνει προβλέψεις με την αστρολογία. Σε μια επιστολή του στον Lorenzo των Μεδίκων, ο Ficino προειδοποιεί για κάποιες επερχόμενες όψεις που μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα στον φλωρεντινό άρχοντα.
«Lorenzo, σήμερα αλλά και αύριο, να είσαι σε ετοιμότητα. Γιατί ο Άρης, περνώντας από τον Αιγόκερω, τον ωροσκόπο σου, φαίνεται ότι κάνει τετράγωνο με τον Κρόνο και αύριο με τον Ήλιο. Επίσης, ο ίδιος ο Κρόνος που είναι κυβερνήτης του ωροσκόπου σου, δεν έχει ακόμη απομακρυνθεί από τις ακτίνες του Ήλιου.»[16]
Και συνεχίζει λέγοντας ότι και ο ίδιος πρέπει να προσέχει, ακριβώς γιατί ο Κρόνος είναι κυβερνήτης και του δικού του ωροσκόπου. Στην ίδια επιστολή πληροφορεί τον Lorenzo ότι του ήρθε στο μυαλό τις προάλλες να τον προειδοποιήσει για τις επερχόμενες διελεύσεις, αλλά μετά σκέφτηκε ότι θα ήταν καλύτερα να περιμένει μέχρι να πλησιάσει ο χρόνος που θα συμβούν.
«Γιατί με τις προβλέψεις συχνά περιμένουμε κακά που θα συμβούν στο μακρινό μέλλον ή κάποτε φανταζόμαστε κακά, που ποτέ δεν θα συμβούν»[17] Ο Ficino δεν προβληματίζεται για τις προβλέψεις με την αστρολογία, αλλά μάλλον ανησυχεί για το πώς θα χρησιμοποιηθεί η πρόβλεψη.
Μια ακόμη πιο ξεκάθαρη ένδειξη ότι μερικές φορές ο Ficino κάποιες φορές ασκούσε την αστρολογία των προβλέψεων, βρίσκουμε σε μια επιστολή προς τον Zenobio Romano με τον τίτλο Απάντηση που αφορά ένα ωροσκόπιο: η κρίση μπορεί να είναι εντελώς λανθασμένη. Στην επιστολή αυτή ο Ficino αποκρίνεται σε ένα αίτημα που αφορά κάποιο ωροσκόπιο:
«Αν και αυτή την στιγμή δεν έχω εδώ μαζί μου τα όργανα, που κανονικά χρησιμοποιούνται για την εξέταση και τις μετρήσεις στον ουρανό με ακρίβεια, θα παρουσιάσω υπολογίζοντας με το μυαλό μου κάτι προσώρας. Οι θέσεις αυτές στον ουρανό, όπου ο Άρης βρίσκεται στο μεσουράνημα, ο Κρόνος στον 6ο οίκο, ο Δίας σε καύση και ο Ήλιος τετράγωνο με την Σελήνη, δεν μου φαίνονται καλές.»[18]
Ενώ εξακολουθεί να προειδοποιεί ότι δεν βοηθά να προβλέπουμε κακά ή να πολυεμπιστευόμαστε τέτοια πράγματα, ο λόγος που το επαναλαμβάνει, φαίνεται ότι είναι το γεγονός ότι η πρόβλεψη μπορεί να είναι λανθασμένη και όχι οποιοσδήποτε σκεπτικισμός για την αξιοπιστία της αστρολογίας. Δεν έχει αμφιβολίες για την αστρολογική γνώση, αλλά περισσότερο για την εφαρμογή της. Και μπορεί ακόμη να εκφράζει κάποιες αμφιβολίες για τις δικές του ικανότητες ως αστρολόγος.
Κριτική του έργου του
Όπως φαίνεται και στη δήλωσή του στην εισαγωγή του 3ου βιβλίου Περί της Ζωής, ο Ficino συχνά αντιμετώπιζε αντιδράσεις για την εμπλοκή του στην αστρολογία. Παραδέχεται σε μια επιστολή στον Rinaldo Orsini, αρχιεπίσκοπο της Φλωρεντίας, ότι πολλοί άνθρωποι μπορεί να το βρίσκουν περίεργο ότι ένας ιερέας ενδιαφέρεται για τέτοια θέματα.
«Οι άνθρωποι πιθανόν να γελάσουν με έναν ιερέα που δίνει βάση στην αστρολογία, αλλά βασισμένος στις αυθεντίες των Περσών, των Βαβυλώνιων και των Χαλδαίων, θεωρώ ότι ενώ τα γήινα θέματα μπορεί να αφορούν όντως άλλους, τα ουράνια θέματα, για να πω την αλήθεια, θα πρέπει να είναι το αποκλειστικό ενδιαφέρον του ιερέα. Έτσι ώστε, όπως οι ανθρώπινες υποθέσεις θα πρέπει να αφήνονται στην ανθρώπινη συμβουλή, τα ζητήματα της υπέρτατης εξουσίας θα πρέπει να αναφέρονται στον κυβερνήτη του ουρανού.»[19]
Η υπεράσπιση της αστρολογίας από τον Ficino υπήρξε αντικείμενο κριτικής από τον Burckhardt, τον περίφημο ιστορικό της Αναγέννησης, κατά τον 19ο αι. Η πίστη στην αστρολογία είναι μια αυταπάτη, σύμφωνα με τον Burckhardt, που την βλέπει σαν ένα άθλιο χαρακτηριστικό της ζωής στην εποχή του. Δίνει ιδιαίτερη προσοχή στο γεγονός ότι ο Ficino έκανε τα ωροσκόπια των παιδιών του Lorenzo των Μεδίκων, προβλέποντας ότι ο Giovanni θα γινόταν μια μέρα πάπας. Ακόμη και το γεγονός ότι ο Ficino ήταν σωστός στην εκτίμησή του, δεν αποτέλεσε εμπόδιο για τον ειρωνικό τόνο του Burckhardt. Πράγματι, όπως ο Ficino προέβλεψε χρόνια πριν, ο νεαρός Giovanni έγινε ο περιβόητος (ΣτΜ. όχι περί καλού) πάπας Λέων ο 10ος.
Ο Burckhardt βιάστηκε να επαινέσει τον Pico della Mirandola, επειδή αρνήθηκε την αστρολογία. Σύμφωνα με αυτόν, το κύριο επίτευγμα του Pico ήταν ότι όρισε το χριστιανικό δόγμα της ελευθερίας της βούλησης και της κυριαρχίας του σύμπαντος. Εντούτοις, οι επανειλημμένες αναιρέσεις της αστρολογίας από τον Pico σπάνια ήταν ξεκάθαρα θρησκευτικές. Παρόλα αυτά, ο Burckhardt πιστώνει τον Pico με την ουσιαστική αποδόμηση της αστρολογίας. «Η πρώτη συνέπεια του βιβλίου του είναι ότι οι αστρολόγοι έπαψαν να δημοσιεύουν τα δόγματά τους και, για όλα αυτά που είχαν ήδη εκδώσει, ντρέπονταν λίγο ή πολύ, επειδή το είχαν κάνει.»[20] Δεδομένου ότι ο Pico πέθανε το 1494 και οι αστρολόγοι συνέχισαν να δημοσιεύουν το έργο τους για μεγάλο διάστημα μετά το θάνατό του, η αναγνώριση που αποδίδεται στον Pico από τον Burckhardt για τη δυσπιστία και την καταστροφή της αστρολογίας φαίνεται αδικαιολόγητη.
Η αναποφασιστικότητα του Ficino
Αν και οι αστρολογικές πρακτικές του Ficino αξιολογήθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό από τους λόγιους της Αναγέννησης, οι ίδιες πρακτικές επικρίθηκαν για τη φανερή ασυνέπειά τους. Ο Ficino εξέφραζε τις απόψεις του για την αστρολογία, μόνο και μόνο για να αναφερθεί σε κάτι τελείως διαφορετικό στα επόμενα κείμενά του. Αργότερα θα επανερχόταν στην άποψη που εξέφρασε, αφήνοντας τους επικριτές του να τον κατηγορούν για αναποφασιστικότητα. Παρόλα αυτά, αν προσεγγίσουμε τη στάση του Ficino, συνολικά, και όχι σαν μια σειρά διαφορετικών κειμένων, θα ανακαλύψουμε ότι είναι περισσότερο η άρνηση και όχι τόσο η αποδοχή της αστρολογίας που παρουσιάζει ασυνέπεια, και ότι, σε όλη τη ζωή του, η πιο συνεπής στάση του ήταν η έκφραση μιας βαθιάς ευλάβειας για την τέχνη της αστρολογίας.
Μια πιο πιθανή εξήγηση για την αμφίρροπη στάση του Ficino, είναι τα πολιτικά και θρησκευτικά τεκταινόμενα στην Φλωρεντία εκείνη την εποχή. Τα γεγονότα αυτά είχαν στενή σχέση με τον Girolamo Savonarola, δομινικανό ιερέα και, για σύντομο χρονικό διάστημα, κυβερνήτη της Φλωρεντίας. Μελετητές θεωρούν ότι η στάση που κρατούσε ο Ficino απέναντι στον Savonarola, είναι πιθανή εξήγηση για την απόρριψη της αστρολογίας, για να επανέλθει στη συνέχεια στις προηγούμενες απόψεις του. Ο Savonarola συχνά ακολουθούσε αντι-αστρολογική πολεμική για να υποστηρίξει το πολιτικό του πρόγραμμα στην Φλωρεντία. Αυτός και οι οπαδοί του ισχυρίζονταν, επικαλούμενοι το έργο του Pico Επιχειρήματα κατά της προγνωστικής αστρολογίας [Disputationes adversus astrologiam divinatricem], ότι η αστρολογία και όλες οι φυσικές μορφές προφητείας ήταν εμπνευσμένες από κακούς δαίμονες, που ήλπιζαν να υπονομεύσουν την υπερφυσική προφητεία, την οποία και επικαλούνταν ο Savonarola διεκδικώντας την πολιτική εξουσία.
O Ficino, καθ’ ομολογίαν του, ακολούθησε αρχικά τον Savonarola και είναι πιθανόν ότι δυσκολεύτηκε να υποστηρίζει φανερά τις αστρολογικές του πεποιθήσεις, ενώ ακολουθούσε τον πολιτικό αυτόν ηγέτη. Είναι επίσης πιθανό ότι τάχθηκε υπέρ του Savonarola, εξαιτίας της υποστήριξης που επέδειξαν οι φίλοι του, Pico και Cavalcanti, προς τον δομινικανό ιερέα. Το ότι ο Pico εναντιώθηκε τόσο έντονα στην αστρολογία, εν μέρει τουλάχιστον οφείλεται στο ότι παρακινήθηκε από τον Savonarola, με αποτέλεσμα να τον ακολουθήσει και ο Ficino. Μετά τον θάνατο του Pico, στην ηλικία των 32 ετών, το έργο του Επιχειρήματα κατά της προγνωστικής αστρολογίας παρέμειναν αδημοσίευτα. Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι έγιναν σημαντικές αλλαγές στα Επιχειρήματα, έτσι ώστε να είναι δύσκολο να προσδιοριστεί πόσο έντονα ήταν αντίθετος ο Pico στην αστρολογία.
Ωστόσο, δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι η επιρροή του Savonarola είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για την επίθεση του Ficino στην αστρολογία. Σε επιστολή του προς τον Poliziano στις 20 Αυγούστου 1494, ο Ficino διαβεβαιώνει τον φίλο του ότι έχει πάντα αμφιβολίες για την αστρολογία. Πολλά χρόνια νωρίτερα, ο Ficino έδειξε την πρώτη απόλυτη άρνηση της αστρολογίας σε ένα ημιτελές και αδημοσίευτο έργο Disputatio contra iudicium astrologorum. Ωστόσο, λιγότερο από δύο χρόνια αργότερα, έγραψε μια ιατρική πραγματεία, Consiglio contro la pestilenza, αποδίδοντας την πανούκλα στα άστρα και αναφερόμενος στη χρήση ενός φυλαχτού ως προστασία.
Η τελική απομάκρυνση από τον Savonarola και η επιστροφή προς την αστρολογία, πραγματοποιείται, όταν ο ηγέτης αντιτίθεται βίαια στην επιστροφή της οικογένειας των Μεδίκων το 1497. Το 1498 ο Ficino χρησιμοποιεί, για μια φορά ακόμη, την αστρολογία για να στηρίξει τα επιχειρήματά του, κατά ειρωνεία της τύχης, εναντίον του ατόμου που πιστεύεται ότι τον είχε προηγουμένως απομακρύνει από αυτήν. Σε μια επιστολή που δεν εστάλη και δεν δημοσιεύτηκε, με τίτλο Απολογία στο Σώμα των Καρδιναλίων, ο Ficino επικαλείται αστρολογικά και πλατωνικά επιχειρήματα για να αποδείξει ότι ο Savonarola έχει καταληφθεί από κάποιο διαβολικό πνεύμα. Την ίδια χρονιά στις 23 Μαΐου, κρέμασαν κι έκαψαν τον Savonarola, στο ίδιο σημείο όπου είχε προηγουμένως διεξαγάγει την περίφημο Πυρά της Ματαιοδοξίας[21].
Το συνολικό έργο του Ficino ξεπερνά την συνεισφορά του στην αστρολογία. Η προγνωστική αστρολογία δεν ήταν πρωταρχική μέριμνα για τον Ficino. Ο Ficino ήταν κυρίως θεολόγος και το μεγαλύτερο μέρος του έργου του επικεντρώθηκε στην επιθυμία του να ζήσει μια ζωή που θα οδηγούσε στο Θεό.
Πέρασε μια ζωή προσπαθώντας να δείξει ότι η τεράστια κληρονομιά των ερμητικών κειμένων, όχι μόνον δεν θα έπρεπε να θεωρείται ανάθεμα, αλλά μπορούσε να γίνει η τέλεια συνοδεία της χριστιανικής θρησκείας.
Μας άφησε λίγα στην προγνωστική αστρολογία, συχνά ανακριβή και αμφίβολα. Ενώ το έργο του Περί της Ζωής αποτελεί ένα αξιοσημείωτο επίτευγμα, κατά το μεγαλύτερο μέρος του κατέλιπε ερωτηματικά και είναι κάπως διαφορετικό από τα ευρήματα μεταγενέστερων συγγραφέων, όπως ο Lilly και ο Culpeper. Παρόλα αυτά, είναι ένα βιβλίο πλούσιο σε συμβολισμούς της πρώιμης αναγεννησιακής περιόδου. Το Περί της Ζωής, μαζί με τα υπόλοιπα βιβλία του Ficino, είναι απαραίτητο ανάγνωσμα για κάθε αστρολόγο που αξιολογεί ως κάτι σημαντικό την παράδοση και είναι ικανός να εκτιμήσει πραγματικά την κληρονομιά αυτού του εκπληκτικού ανθρώπου.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1) Marsilio Ficino, Epistolae – the Letters of Marsilio Ficino, μετάφρ. London Language Department of the School of Economic Science, 6 τόμ. (London: Shepheard-Walwyn, 1975-1999), τόμ. 3, επιστολή 18.
2) Charles Boer, στην μετάφρασή του του έργου του Ficino, Το βιβλίο της Ζωής (The Book of Life), αναφέρει στην εισαγωγή ότι o Ficino γεννήθηκε στις 9 μ.μ. όταν ο Κρόνος ήταν στον ωροσκόπο. Αυτό δεν είναι δυνατόν και είναι καταφάνερα λανθασμένο. Φαίνεται ότι θεώρησε την 21η ώρα ως 9 μ.μ.
3) Klibansky, Panofsky και Saxl, Saturn and Melancholy, σ.12.
4) Ο Ficino αναφέρεται στα «Προβλήματα», ένα κείμενο που θεωρείται σήμερα ψευδο-αριστοτελικό.
5) Ficino, Three Books on Life, σ.117. Σε μια υποσημείωση για την αναφορά αυτή, ο Kaske λέει αυτός ο συγκεκριμένος ισχυρισμός είναι μοναδικός για τον Ficino.
6) Όπ.π., σ. 251.
7) Marsilio Ficino, Platonic Theology, επιμ. James Hankins, μετάφρ. Michael J.B. Allen, τόμ. 1 (Cambridge, Mass.: The I Tatti Renaissance Library, 2001), βιβλίο 4, κεφ. 1:16.
8) G.P. Goold, στην μετάφρασή του της βιβλιοθήκης Loeb της Astronomica λέει ότι ο Ματέρνος σίγουρα είχε ανοιχτό μπροστά του ένα αντίγραφο του 5ου βιβλίου, όταν έγραφε το δικό του 8ο βιβλίο της Μάθησης, σ. xiv
9) Ficino, Three Books on Life, σ. 239.
10) Ficino, Epistolae – the Letters of Marsilio Ficino., τόμ. 2, επιστολή 22. Οι μελετητές λένε ότι η αλληλογραφία του δεν μπορεί να χρονολογηθεί με βεβαιότητα, αλλά αυτή η επιστολή ήταν ανάμεσα σε άλλες επιστολές του 1474-1476. Αν κοιτάξουμε την αστρολογική εφημερίδα, θα δούμε ότι πιθανότερη χρονολογία για την επιστολή αυτή, είναι κάπου στα μέσα Μαρτίου 1476, η μία από τις δύο μόνον φορές που τα αστρολογικά δεδομένα στα οποία αναφέρεται ο Ficino είναι ορθά. Η άλλη πιθανότητα είναι ο Φεβρουάριος 1477, αλλά η προηγούμενη περίπτωση αποδεικνύεται από τη σειρά με την οποία δημοσιεύτηκαν οι επιστολές.
11) Όπ.π., επιστολή 24.
12) Όπ.π., επιστολή 24.
13) Όπ.π., επιστολή 24.
14) Kaske, «Ficino’s Shifting Attitude Towards Astrology in the De Vita Coelitus Comparanda, the Letter to Poliziano, and the Apologia to the Cardinals,» σ. 372.
15) Ficino, Epistolae – the Letters of Marsilio Ficino, τόμ. 2, επιστολή 24.
16) Ficino, Epistolae – the Letters of Marsilio Ficino, τόμ. 5, επιστολή 37.
17) Όπ.π., τόμ. 5, επιστολή 37.
18) Όπ.π., τόμ. 6, επιστολή 28.
19) Όπ.π., τόμ. 2, επιστολή 10.
20) Burckhardt, The Civilization of the Renaissance in Italy, σ. 328.
21) ΣτΜ. Η Πυρά της Ματαιοδοξίας ήταν η καύση αντικειμένων που είχαν καταδικαστεί από τις αρχές ως αμαρτωλά. Η φράση αναφέρεται συνήθως στη φωτιά της 7ης Φεβρουαρίου 1497, όταν οι υποστηρικτές του δομινικανού ιερέα Girolamo Savonarola συνέλεξαν και έκαψαν δημόσια χιλιάδες αντικείμενα, όπως καλλυντικά, αντικείμενα τέχνης και βιβλία στη Φλωρεντία της Ιταλίας, την ημέρα της γιορτής του καρναβαλιού (Mardi Gras). Η ‘πυρά’ δεν εφευρέθηκε από τον Savonarola, προϋπήρξε από το πρώτο μισό του αιώνα. Στην πυρά καταστρέφονταν αντικείμενα, που θα μπορούσαν να προτρέψουν κάποιον στην αμαρτία, π.χ. καθρέφτες, καλλυντικά, ωραία φορέματα, παιγνιόχαρτα, μουσικά όργανα. Άλλοι στόχοι ήταν βιβλία που θεωρούνταν ανήθικα, όπως τα έργα του Βοκάκιου και παρτιτούρες κοσμικών τραγουδιών, αλλά και έργα ζωγραφικής και γλυπτικής.